Coś o barciach

Zdjęcie wykonane przez J.J.Karpińskiego, w zbiorach BPN

Leśnicy sprowadzają do puszcz bartników z Baszkirii, by ci przywrócili tradycję bartnictwa. W Puszczy mamy od dwóch lat trzy nowe barcie zasiedlone pszczołą miodną rasy wywodzącej się z hodowanych niegdyś w naszym regionie. Przypomnę trochę o bartnictwie w Puszczy, i kilka zdjęć najnowszych znalezisk z obszaru ochrony ścisłej (więcej zdjęć w poście sprzed 2 lat: http://puszcza-bialowieska.blogspot.com/2011/06/slady-bartnictwa.html#more 

 

Bardzo stara barć, tzw. dwojnica (dwie komory obok siebie), być może z XVIII w.

Pod koniec XVIII wieku barci w puszczy były tysiące a kilkaset czynnych. W tym czasie prócz barci używano też uli kłodowych. Był to też czas kiedy pojawiły się pierwsze pasieki przyzagrodowe.

Pasieka  uli kłodowych we wsi Budy

Bartnictwo było stopniowo usuwane z puszczy w drugiej połowie XIX wieku, a sami bartnicy zostali definitywnie z niej usunięci w roku 1888.

Ta barć częściowo zarosła. Z prawej widoczny kołek "hwozdownia" do zawieszania przykrycia barci - "śniotu"

 Resztki barci sprzed kilkuset lat

Puszcza dzieliła się pod kątem użytkowania bartnego na bory (bór to obszar, na którym było 60 barci) i półborki, dzierżawione przez bartników przez 6–letnie okresy. Według Karpińskiego najsławniejszymi bartnikami byli Jan Buszko i Bazyl Szpakowicz. Ten ostatni zyskał przydomek „Polaka”, bo pod pretekstem oględzin barci woził powstańcom w roku 1863 żywność do puszczy. Karpiński pisze, że każdy bartnik oznaczał drzewa własnym znakiem – ciosnem. Z tymi ciosnami jest mały kłopot. Do niedawna najczęściej można było oglądać pozostawione przez bartników nacięcia na korze sosnowej. Prawdopodobnie w ten sposób oznaczano swoją wyłączność do dziania barci w danym drzewie. Czasami takie nacięcia były robione po usunięciu fragmentu kory i te gdzie niegdzie przetrwały do dzisiaj. Wbrew temu co pisze Karpiński i wcześniej Blank Weissberg, autor książki „Barcie i kłody w Polsce” z roku 1937, znajdowane dzisiaj ciosna wcale nie są na drzewach bartnych. Trudno znaleźć inne wytłumaczenie tych zachowanych do dnia dzisiejszego, niż że były to znaki graniczne. Blank Weissberg pisze, że sosny wybierane na barcie miały metrową średnicę pnia i liczyły minimum 120 lat. Potwierdzają to ogromne rozmiary zachowanych do dzisiaj, martwych sosen bartnych.

W tej sośnie była barć bezśniotowa i widoczne kołki służyły do mocowania świerkowego ocieplenia

Współczesne próby przywracania bartnictwa jako atrakcji turystycznej przez sprowadzanych bartników z Uralu (z Baszkirii, gdzie przetrwała ta tradycja) zapoczątkował w 2007 roku WWF w Spale. Baszkirscy bartnicy są spadkobiercami nieco odmiennych zwyczajów niż bartnictwo praktykowane w Puszczy. Współczesne barcie „edukacyjne” przy żółtym szlaku turystycznym w Puszczy Białowieskiej zrobione są w sosnach cieńszych niż oryginalne.

 Nowa barć przy szlaku turystycznym do rezerwatu zwierząt BPN

Bartnik często zaczynał pracę od wejścia na drzewo i ścięcia jego wierzchołka –– w ten sposób powstrzymywano wzrost ku górze a drzewo było mniej narażone na powalenie przez wiatr. Barć była to komora na wysokości najczęściej od 7 – 12 m. i o głębokości ok. 50 cm, i wysokości od 40–55 cm (według niektórych autorów bywały i metrowej wysokości, choć nie zachowały się ślady takich barci w Puszczy), przy szerokości 10–20  cm od strony otworu. Otwór zamykano szczelnym kawałkiem sosnowego drewna – płaszką, w której mógł znajdować się niewielki wylot dla pszczół. Robiono też „oko” – otwór z boku barci, częściowo zamknięty dębowym kołkiem, który wówczas służył za wylotek dla pszczół.

Po lewej deska zamykająca pierwotnie otwór barci, na środku "oko" z wbitym kołkiem

Były też barcie śniotowe, czyli przykryte dodatkowo dębową kłodą – wypukłą deską, ściętą u góry – zawieszoną na dwóch kluczach/hakach (znajdujących się nad i pod otworem barci). Śniot dodatkowo zabezpieczał przykrycie barci przed warunkami atmosferycznymi i nieproszonymi gośćmi. Kiedy bartnik pobierał miód, wówczas śniot zawieszał na wbitym po prawej stronie barci kołku zwanym hwozdownia. Inny sposób hodowania pszczół w puszczy polegał na ustawianiu na drzewach, często na specjalnych podestach, uli kłodowych, przypominających wyciętą w drzewie część barci.

 Z szeregu szkodników bartnych Karpiński na pierwszym miejscu nie wymienia bynajmniej niedźwiedzia, tylko człowieka – złodzieja. Szczególnie barcie w pobliżu osad były narażone na okradanie, dlatego śnioty klinowano dodatkowymi klinami i nabijano gwoździami kowalskimi, by uchronić przed rozłupaniem siekierą. Przed niedźwiedziem chroniono barć wieszając na kołku, ponad nią sporą dębową samobitnię o średnicy 25 cm i długości 1,5 m. Przy próbie jej odepchnięcia niedźwiedź obrywał powracającą kłodą i albo rezygnował, albo, co gorsza dla niego, spadał na wbite pod drzewem i zaostrzone dębowe koły. Z zachowanych do dzisiaj rysunków i akwareli Jana Henryka Mǖntza z roku 1783 dowiadujemy się także o innej formie hodowli pszczół w Puszczy Białowieskiej, mianowicie o nadrzewnych pasiekach.

Akwarela Mǖntza ze zbiorów biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego

Malarz ten przedstawił scenę osaczenia niedźwiedzia, który – mimo tzw. odenka, czyli platformy mającej uniemożliwić wejście – wdrapał się na właściwą platformę wybudowaną wysoko na dębie, na której były ustawione 24 ule kłodowe. Jesienią bartnicy ocieplali barcie świerczyną i korą brzozową. Przed obrobieniem barci rozpalali w pobliżu ognisko i właśnie ślady po tych pracach dzisiaj najczęściej możemy zobaczyć pod postacią wyżarów. Wyżar to uszkodzony u dołu pień sosny, który najpierw opalono do bielu powodując zażywiczenie drewna, a później odłupywano tam łuczywo.

 Znacznie więcej zdjęć i informacji można znaleźć w tej książeczce

A tutaj link do ciekawej rozmowy na temat obecnego projektu: Kto ma pszczoły ten ma miód