Człowiek, który mierzy drzewa (są to fragmenty dłuższej rozmowy, jaka ukazała się w miesięczniku „Czasopis” i będzie dostępna na stronie miesięcznika dopiero za miesiąc)

Tomasz Niechoda jest nauczycielem historii z Lublina, ale nierozerwalnie związany jest z Puszczą Białowieską, którą odwiedza od blisko 30. lat. Przez ten czas przeszedł wszystkie jej ścieżki i bezdroża w poszukiwaniu największych drzew. Nikt, tak jak on nie wie gdzie rosną wszystkie puszczańskie olbrzymy, ale także gdzie zostały wycięte.
Znamy się już od kilku lat, w tym czasie byłem świadkiem odkrycia przez Tomasza europejskich rekordzistów: największego drzewa liściastego i najwyższej sosny zwyczajnej. Czy był w tych wieloletnich wędrówkach po Puszczy jakiś wątek atawistyczny? 
Tomasz Niechoda: Rodzina mojego ojca pochodzi z Szereszewa, położonego tuż przy wschodniej granicy Puszczy Białowieskiej. Po wojnie przenieśli się do Hajnówki i tutaj wychował się ojciec, tutaj mieszkali i pochowani są babcia i dziadek. Ojciec wyjechał stąd na studia i dlatego ja już się urodziłem w Lublinie. W związku z więzami rodzinnymi zawsze jednak czułem sentyment do tego miejsca i regionu, bo w pewnym sensie jest to mój region rodzinny. Muszę jednak zaznaczyć, że nie za bardzo wierzę w związki rodzinne z regionami. Dopiero wtedy, kiedy osiągnąłem dojrzałość, pozwalającą dostrzegać wartości, dopiero wówczas poczułem związek z Puszczą.
Co zapamiętałeś z opowieści o rodzinnym Szereszewie?
Moja rodzina była katolicka, a katolicy byli w mniejszości, stanowili jakieś 20% mieszkańców, 25% stanowili prawosławni a połowę Żydzi. Był to więc narodowościowy tygiel. Z tego, co pamiętam z opowiadań rodzinnych, nie było większych animozji czy utarczek. Ci ludzie przez wieki odnosili się do siebie z szacunkiem.
Skąd więc dzisiaj biorą się negatywne reakcje w stosunku do mniejszości?
Najbardziej uderza mnie kiedy słyszę słowa ludzi, którzy chyba nie są świadomi, że za wschodnią granicą mamy narody białoruski, ukraiński, a im się wydaje, że to wszystko Rosjanie. Co więcej, ci ludzie byli tu od bardzo dawna. Kiedy w Bielsku Podlaskim oglądam wzgórze zamkowe i czytam o nim, jako o świadectwie dawnej kultury polskiej, przypomina mi się Biskupin, przypisywany przed wojną kulturze Słowian, chociaż dzisiaj wiemy, ze była to kultura łużycka a nie żadna słowiańska. Śmieszą mnie te skłonności do wykazywania, że my tu byliśmy wcześniej. Prawda jest taka, że najwcześniej to tutaj był las.
Skoro doszliśmy do lasu, to powiedz, kiedy zacząłeś chodzić do lasu i mierzyć drzewa?
W 1983 roku zmierzyłem pierwszy dąb przy Sacharewie. To drzewo stoi do dzisiaj, co prawda teraz już martwe, ale dla puszczy nie ma to większego znaczenia. Kiedy słyszę czasami, jak ktoś mówi o tym, że gdzieś na polu usechł dąb i wygląda fatalnie, to tutaj, w Puszczy jest zupełnie inaczej. Śmierć wielkiego drzewa jest tu nie tylko ogniwem cyklu biologicznego, ale i wypełnieniem naturalnego krajobrazu. Suchy stojący, czy leżący dąb jest elementem pięknego, niepowtarzalnego krajobrazu.
Co skłoniło ciebie do mierzenia drzew?
Przyjeżdżałem tutaj na wakacje do babci. Las mnie nie poruszał, podobnie jak wiele osób tutaj mieszkających. To było siedlisko komarów, kleszczy, wilgoci i zgnilizny. Aż nagle dotarło do mnie, że tutaj są duże drzewa. A jak się przekonać, które jest największe jak nie mierząc? Wziąłem więc miernik i zacząłem mierzyć. Znajdowałem coraz to grubsze i tak zaczęła się przygoda. Niestety, na moich oczach wiele z nich zostało wycięte. Nawet tych, które darzyłem dużym sentymentem. Zapamiętałem jak przykro mi było, kiedy przyjeżdżając na kolejne wakacje zastawałem już tylko pnie. Wiedziałem, że tego braku nie można szybko, jeśli w ogóle, zastąpić.
Czy pamiętasz co najbardziej cię poruszyło?
Tak, jako młody chłopak smoliłem cholewki do dziewczyn i znalazłem bardzo gruby dąb. Chciałem jakoś podkreślić swoje zainteresowanie dziewczyną, dlatego nazwałem go jej imieniem. Sfotografowałem go i wysłałem jej zdjęcia. Wróciłem tam po roku i zastałem... pień. To była kicha nie tylko dlatego, że las został pozbawiony jednego olbrzyma, ale że ta dziewczyna nie miała już swojego drzewa, tylko co najwyżej pieniek noszący jej imię. Ten dąb miał ponad 6 metrów obwodu, miał ze 400 lat, dzisiaj zbliżałby się pewnie do 6,50 m i byłby jednym z najgrubszych w Puszczy.
Ile drzew pomierzyłeś do dzisiaj?
Samych dębów to około 2 500 a może nawet do 3 000, ale w pewnym momencie zacząłem się interesować także innymi gatunkami. Wiązało się to z penetracją Białowieskiego Parku Narodowego, bo jeśli w części gospodarczej Puszczy trochę dębów jeszcze się zachowało, to inne gatunki takie, jak lipa, klon, jesion zostały doszczętnie przetrzebione. Natomiast w parku narodowym zacząłem odkrywać wspaniałe świerki, jesiony, lipy i klony. Ogromnych drzew tych innych gatunków naliczyłem około 500.
Można powiedzieć, że wszystkie największe drzewa masz już w swoim rejestrze?
Myślę, że tak. Znam jednak też wiele drzew, które nigdy pomnikami przyrody nie były, a warte są zainteresowania. W części gospodarczej mamy nadal trochę dębów starych, częściowo wypróchniałych, których nie wycięto. Natomiast bardzo przetrzebiono dęby które kiedyś osiągnęły wiek rębny. W rezultacie, kiedy za kilkadziesiąt lat te najstarsze dęby uschną nie będzie drzew, które by je zastąpiły, bo brakuje drzew w starszym, średnim wieku.
Przyjąłeś sobie, że mierzysz dęby o obwodzie pnia ponad 4 m na wysokości piersi. Ile takich dębów rośnie w Puszczy?
W części gospodarczej jest ich około 1000 do 1200 i podobna ilość jest na obszarze Białowieskiego Parku Narodowego. W sumie możemy powiedzieć, że mamy tych olbrzymów około 2 500. Oczywiście, wyznacznikiem piękna dębów białowieskich nie jest tylko ich grubość. To także ich pokrój, korona, zachowanie grubości kolumny pnia, a to wszystko może tworzyć się tylko w lesie naturalnym. W lesie gospodarczym, gdzie dąb nie musi walczyć z równie potężnymi lipami i świerkami lecz rośnie wśród posadzonych podobnych dębów, osiąga przeciętną wysokość i pokrój.
Jakie inne gatunki zwróciły twoją uwagę?
Znalazłem jesiona giganta w skali Europy, o wysokości 45 metrów, sosnę jeszcze trochę wyższą – jak dotąd najwyższą w Europie. To są wysokości 15 kondygnacyjnych budynków! W Puszczy każde drzewo jest jak 10. piętrowy budynek, także klony i lipy. Spróbujmy sobie to wyobrazić, będąc pośród miejskich domów. W BPN rośnie dąb o obwodzie 730 cm przy wysokości ponad 40 metrów! Takie połączenie obwodu z wysokością nie występuje prawdopodobnie nigdzie więcej. Chylący się ku śmierci słynny dąb Bartek ma co prawda 9 metrów obwodu, ale sięga zaledwie 20 metrów wysokości i przy naszym dębie jest maluchem. Lipy w BPN zbliżają się do 6 metrów obwodu i też ich wysokość dochodzi do 40 metrów. Ciekawostką jest to, że z publikacji wynika, iż odkąd prowadzi się badania dęby w Puszczy – przede wszystkim na obszarze rezerwatu ścisłego BPN – nigdy nie były tak potężne jak obecnie. Kiedy przed 60. laty robiono inwentaryzację, wówczas z pięciu największych dębów cztery rosły w części gospodarczej Puszczy; dzisiaj sytuacja jest odwrotna – z pięciu najgrubszych, cztery rosną w parku narodowym. Świadczy to o czymś i powinniśmy z tego wyciągnąć wnioski na przyszłość. Jeśli chodzi o świerki to nasze nie są tak wysokie, jak świerki rosnące w górach, ale jak na drzewa niżowe też budzą szacunek, przekraczając 50 m wysokości. Historyczne dane wspominają nawet o 57 metrach. Dzisiaj jednak świerk wycofuje się z Puszczy, co jest procesem naturalnym. Najgrubszy a także najwyższy świerk rosną w obszarze ochrony ścisłej BPN (mają odpowiednio 4,5 m obwodu i 52 m wysokości).
Pomierzyłeś kilka tysięcy drzew i co dalej?
Nie tylko pomierzyłem, także fotografowałem. Powiem nieskromnie, że nikt, nigdy nie zrobił takiej dokumentacji fotograficznej tylu miejsc Puszczy Białowieskiej. Zrobiłem 30 tysięcy zdjęć, które za kilkadziesiąt lat mogą służyć na dowód jakie zmiany zaszły w tych miejscach.
Jest szansa, że odkryjesz jeszcze jakiegoś nieznanego olbrzyma?
Tak, niedawno, dzięki najnowszej technice, znalazłem najwyższą sosnę, a w poprzednim roku znalazłem jeszcze jeden ponad 6. metrowy dąb, ale zagadek jest coraz mniej.
Oprócz strony poświęconej drzewom Puszczy Białowieskiej, prowadzisz też stronę nazwaną „Encyklopedia Puszczy Białowieskiej”, czyżbyś poszerzał zakres zainteresowań?
Tyle lat już tutaj przyjeżdżam, że chcę wiedzieć więcej także o miejscach i ich historii. „Encyklopedia” to trochę nazwa na wyrost, ale nie chciałem zmieniać strony, która się przyjęła, na leksykon, czy zbiór informacji. Muszę powiedzieć, że całym mózgiem informacyjno historycznym tego przedsięwzięcia jest białowieżanin Piotr Bajko, z którym się przyjaźnię i współpracuję.
Dziękuję za rozmowę.

Tomek administruje strony:  http://www.deby.bialowieza.pl/   i  http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/ 
Cały artykuł będzie dostępny:  „Czasopis” nr 4/11 pod koniec kwietnia