Martyrologiczne ślady

Odwilż, topią się resztki śniegu. Jakoś nie miałem dzisiaj ochoty fotografować doliny Narewki, idąc jej brzegiem wolałem przyglądać się przez lornetkę wydrze i dzięciołowi białogrzbietemu na martwej brzozie. Spotkany kolega poprosił o nagranie odcinka puszczańskiego serialu, którego nie zobaczył a drogą internetową ciągle mu się "tnie". W czwartym odcinku „Czytania Puszczy” zatytułowanym „Szacunek do drzewa” , którego bohaterem jest hajnowski artysta Wiktor Kabac, pojawia się wątek partyzancko-wojennej historii. Bohater tego programu zaopiekował się wieloma miejscami pamięci martyrologicznej historii puszczy. Jeszcze dzisiaj można w puszczy natrafić na pamiątki po Powstaniu Styczniowym (1863/1864). 

Chroniły się tu oddziały powstańcze Walerego Wróblewskiego. W miejscach mogił powstańczych (oddziały 414, 514, 549, 575) stoją betonowe krzyże zaprojektowane  i wykonane przez Wiktora Kabaca. Wspólnie z Włodzimierzem Muśko opracowali i wydali niedawno publikację „Powstańcze ścieżki w Puszczy Białowieskiej”, Hajnówka 2014 . W. Kabac pisze, że podczas upamiętniania cmentarzyka z czasów powstania wykopano kilka krzyży katolickich, jeden prawosławny, a na szczątkach sosny odkryto naciętą gwiazdę Dawida...

Wspólna martyrologia nie jest dzisiaj silnie zaznaczona, chociaż jej ślady są ciągle widoczne. Podczas pierwszej wojny światowej ruska ludność została zmuszona do wyjazdu w głąb Rosji a wsie zostały spalone. Najsilniej pamiętane są oczywiście zbrodnie niemieckie z czasów II wojny światowej. W okolicach Puszczy, żyli zarówno Białorusini jak i Ukraińcy, Polacy i Żydzi, ludzie różnych wyznań, różnych języków, różnych poglądów, na co nakładały się jeszcze podziały stanowe. W okresie międzywojennym Polacy zajmowali pozycję uprzywilejowaną. Badacz stosunków białorusko-polskich prof. Marek Wierzbicki, pisząc o latach 1939-1941 zauważa, że pod rządami sowieckimi diametralnie zmieniła się sytuacja ludności narodowości ruskiej i polskiej. Polacy, z pozycji narodu uprzywilejowanego i dominującego spadli do rangi mniejszości  narodowej Białoruskiej Socjalistycznej Sowieckiej Republiki, która objęła obszar puszczy. Jeśli do tego dodamy powojenną działalność polskiej partyzantki i oddziałów bandyckich, które miejscowe wioski traktowały jako obcych „ruskich” i dopuszczały się zbrodni łatwo zrozumieć rodzenie się stereotypów, niechęci i uprzedzeń. Rodowity białowieżanin, poeta i miłośnik puszczy Borys Russko, jako kilkunastoletni chłopiec, podczas zbierania grzybów był świadkiem rozstrzelania białowieskich Żydów. Wiele lat później napisał wiersz i przeczytał mi go kilka lat temu, kiedy staliśmy w starej żwirowni, gdzie ten dramat się rozegrał. Tak wspomina w nim klimat dawnej Białowieży: [...]  Ulica pachnie chałką Prynca./ U Nechy na kredyt piwo i kwas./ Na ślub w koszuli od Alkona./ A grosz w kieszeni z rąk Szermana./ Rośnie piramida Hermesa./ W bożnicy świecę ulepiła pszczoła Jana. [...]

W krajobrazie przyrody puszczy najmocniej jednak odcisnęła się... klęska insurekcji. Wtedy Katarzyna II podarowała Rumiancewowi całą wschodnią straż puszczańską a on ją wyciął. Dopiero gospodarcze wycinanie puszczy, rozpoczęte podczas I wojny światowej spowodowało kolejne ogromne zmiany.  W  roku 1922 to działająca wówczas krótko w puszczy grupka białoruskich partyzantów, inspirowana przez młodą nauczycielkę z pobliskiego Grabowca, Wierę Masłowską Karczewską, domagała się wstrzymania wycinki i zakazu wywożenia drzew z Puszczy Białowieskiej!