Zwiedzamy białoruską część Puszczy Białowieskiej?

Najbardziej odwiedzane miejsce w białoruskiej puszczy - siedziba Dziada Mroza

Ponieważ ostatnie decyzje podjęte w Białorusi dają nadzieję, że w tym roku będzie można bez wiz odwiedzać białoruską część puszczy, podzielę się zdjęciami (w konwencji cz/b bo tak będą wyglądały w "Przewodniku") i fragmentami rozdziału opisującego właśnie moje doświadczenia z ubiegłego roku i lat poprzednich z białoruskiej części puszczy. Park narodowy na całym białoruskim obszarze Puszczy Białowieskiej utworzono w 1991 roku. Wcześniej było to tzw. gospodarstwo ochronno-łowieckie. Jest to znacznie większy obszar od polskiej części puszczy! Bywałem tam tylko gościem, nie wszędzie dotarłem i dzielę się tutaj osobistymi refleksjami nie odnosząc się do zasad funkcjonowania tego parku. Nie wiemy zresztą czy będzie trzeba wykupywać bilety na granicy, czy w BPN, na jakich warunkach i w jakiej cenie?

Przede wszystkim w przeciwieństwie do polskiej części, cały ten obszar jest jednorodnie zarządzany jako park narodowy. Są tam różne strefy funkcjonalne od ochrony ścisłej, przez częściową, rekreacyjną po gospodarczą. Granice stref ulegały zmianom. Ważniejsze drogi prowadzące przez las są wyasfaltowane (czasami nazywa się je „strategiczne”).

Przeważają bory, nie ma wielu śladów po pasmowych zrębach jakie obserwujemy do dzisiaj w części polskiej. Uproszczeniem jest jednak przekonanie, że w Białorusi zachowała się puszcza bardziej pierwotna. Przez lata stosowano zasadę, że martwe drzewa są usuwane, obszary ochrony ścisłej były ustanawiane okresowo, jeżdżąc rowerem przez wiele dni od rana do wieczora nie spotykałem dużych zwierząt tak często jak w Polsce. Trudno było też zauważyć charakterystyczne dla polskiej części puszczy wielkie dęby rosnące głównie w grądach (moi białoruscy informatorzy twierdzili, że największe osiągają 680 cm w obwodzie, czyli nieco ustępują polskim rekordzistom). Przeważają sosny i wiele z nich osiąga imponujące rozmiary.

Sosna widoczna na zdjęciu ma znacznie ponad 3 m obwodu w pierśnicy

 Jeżdżąc po drogach odnosi się wrażenie, że poruszamy się po ładnym parku podmiejskim a nie prastarej puszczy. Znajomy pracownik białoruskiego parku mówił mi, że u nich przy drogach miał być „porządek” i dlatego chcąc zobaczyć cenny las trzeba od nich odejść w głąb lasu. Najdziksze wydawały się olsy i obszary podmokłe. 

Z grobli Telefonny Tryb

Na terenie parku, choć poza zabudowaniami turystycznymi nie ma tam wsi, może zaskoczyć spora ilość różnych inwestycji i ogrodzone obszary wojskowe. Przekraczając granicę w Grudkach koło Białowieży rzucają się w oczy duże, niedawno wzniesione budynki przejścia granicznego.  Przejście graniczne czynne jest tylko za dnia, w lecie w godzinach 8:00 – 20:00 a po 1 października od 8:00 – 18:00

Niedaleko od przejścia znajduje się jednostka wojskowa i przy niej, obok boisk sportowych rozgałęzienie dróg. Na wprost biegnie historyczna Droga Carska (na polskich mapach nazywana Królewską), z oryginalnymi 10 mostkami  wybudowanymi w czasach cara Aleksandra III, ze starannie odtworzonymi carskimi orłami. Przy rozwidleniu dróg ustawiona jest tablica informacyjna ze schematyczną mapą kilku długich tras rowerowych. Sięgają one poza Puszczę Białowieską: na wschód do miejscowości Prużana, na północ do Świsłoczy a na południe na skraj Puszczy do Kamjaniuków, miejscowości z siedzibą Parku Narodowego Biełowieżskaja Puszcza.

Kierując się historycznym traktem na wschód mijamy maleńką osadę Pererow (wcześniej, nieco na południe od szosy sztuczny zbiornik wodny, gdzie po wykupieniu biletu można łowić ryby). W Pererowie powstaje niewielki obiekt turystyczny i parking dla samochodów. Kilometr dalej szosa krzyżuje się z wyasfaltowanym trybem biegnącym z południa na północ. W kierunku południowym tryb, a właściwie szeroka droga asfaltowa, wspina się na jedno z najwyższych wzgórz w Puszczy, w pobliżu rządowego ośrodka Wiskuli (w roku 1957, z inicjatywy Chruszczowa zapowiednik (rezerwat) Biełowieżskaja Puszcza zamieniono w gospodarstwo ochronno łowieckie dla vipów i wybudowano dla nich kompleks hotelowy).

Hotel Wiskuli

  Jadąc nią na północ mijamy oświetlone wielkimi lampami lądowisko dla helikopterów (być może na mim lądowali przywódcy podpisujący rozpad ZSRR w pobliskiej rezydencji?). Po drugiej stronie nietypowa jak na architekturę w Puszczy parkowa altanka. Kierując się dalej ku północy mijamy po lewej piękny, stary ols w rezerwacie i uroczysko Głuboki Kut, przecinamy szeroką dolinę Narewki (świetny punkt obserwacyjny ptaków) i docieramy do rezerwatów (po lewej obszar ścisłej ochrony). 

Dolina Narewki

To tutaj w pobliżu, między Narewką i niewielką rzeczką Peraraunica znajduje się – zdaniem białoruskich przyrodników – najdzikszy fragment lasu. Widok pni po wyciętych drzewach w obszarze ochrony ścisłej może zaskakiwać, trzeba jednak pamiętać, że drzewa martwe usuwano w tej części puszczy tradycyjnie. Pamiętam też prezentację ochrony przyrody, pokazywaną nam podczas wspólnego posiedzenia rad naukowych obu parków przez pracownika parku białoruskiego, który poinformował jak niegdyś zmieniały się powierzchnie objęte ochroną ścisłą.

Przygraniczny grąd

 Po kilkunastu kilometrach przecinamy rowy melioracyjne dające początek Hwoźnej (tam kiedyś był kołchoz) mijając z prawej osadę Nikor. Na skrzyżowaniu, gdzie skręciliśmy z Drogi Carskiej stoi niepozorny drogowskaz z napisami „Swisłocz” i „Dom grafa Tyszkiewicza”, lecz bez podanej odległości. Do dworku hrabiego Tyszkiewicza w Puszczy Świsłockiej pozostało nam jeszcze – bagatela – 20 km.  Dwa kilometry powyżej miejsca gdzie Hwoźna wpływa do Polski, przy samej granicy być może stoi do dzisiaj największy prawdopodobnie dąb w części białoruskiej, bo mający znacznie ponad 6 metrów obwodu pnia i około 600 lat. Jest to jednak strefa niedostępna i drzewo możemy oglądać tylko na fotografiach. Dworek Tyszkiewicza to drewniany dworek hrabiego położony w wiosce Жаркаўшчына (Żarkowszczyzna) blisko Dobrejwoli. W XVIII wieku Tyszkiewicz prowadził w Paryżu rozmowy z J.J.Rousseau o sprzedaży mu dworku, by myśliciel mógł zamieszkać w niedostępnej, litewskiej głuszy. Ostatecznie do transakcji nie doszło. 

Tak na historycznym zdjęciu wygląda dworek Tyszkiewicza, dzisiaj wygląda zupełnie inaczej

Obecny budynek, mieszczący hotel, jest mocno przebudowany w XX wieku (pensjonat o nazwie „Dworek Rousseau” i zbliżonej, choć ładniejszej architekturze stoi też w miejscowości Świnoroje koło Narewki w polskiej części Puszczy). Puszcza Świsłocka (dzisiaj część Białowieskiej) była prywatną własnością Tyszkiewiczów. Generał Tadeusz Tyszkiewicz (1774-1852), upamiętniony kamieniem w pobliżu dworku, stracił majątek i Puszczę za udział w powstaniu listopadowym 1831 r. i zmarł po 21 latach niewoli na Sybirze. Jeżeli nie skręcimy na północ a pojedziemy Drogą Carską dalej na wschód dotrzemy po ok. kilometrze do skrzyżowania, na którym asfaltową drogę prowadzącą na południe wieńczą dwa gliniane żubry i znak zakazu wjazdu. Dwa kilometry dalej znajduje się ośrodek rządowy Wiskuli i hotel. Znajomy pracownik BPN opowiadał mi jak niegdyś, podczas międzynarodowych wyjazdów do tego ośrodka, gdy autokar zatrzymał się przy żubrach nalewano pierwszy kieliszek wódki. 

Na prawo od żubrów droga do Wiskuli

Po kolejnych siedmiu kilometrach docieramy do żelaznej bramy na wschodniej granicy Puszczy. To miejscowość Bieły Ljasok i jeżeli wejdziemy do niej przekraczając bramę, będziemy musieli wykupić bilet, żeby wrócić. 

Najczęstszym kierunkiem zwiedzania od strony przejścia w Grudkach jest jednak kierunek południowy.  Jeżeli spod tablicy informacyjnej naprzeciw jednostki wojskowej skręcimy na południe, czeka nas wędrówka tzw. „Szlakiem Białowieskim” w stronę najpopularniejszych obszarów parku. Asfaltowa, niezbyt szeroka droga najpierw wije się kilkoma zakrętami w pobliżu pięknych starodrzewów. To pas bezpośrednio przylegający do granicy państwa. Z ust białoruskich kolegów słyszałem, że to dobrze zachowany fragment puszczy, który ze względu na zakaz poruszania się tam, jest de facto obszarem ochrony ścisłej. Mamy więc taki – niedostępny – rezerwat na całej długości granicy, czasami dodatkowo chroniony wysokim ogrodzeniem z drutu (tzw. systiema), bo to graniczne ogrodzenie wykorzystuje stare drogi i nie zawsze biegnie po samej granicy państwa. Po chwili jednak ukazuje się nam las z dużymi połaciami usuniętych drzew, z pozostawionymi rzadko sosnami, miedzy którymi rosły kiedyś świerki.

 Na najbliższym skrzyżowaniu z drogą asfaltową, jeśli udamy się na zachód – opuszczając trasę turystyczną – po półtora kilometra znajdziemy się na Kamienieckiej Drodze, biegnącej wzdłuż granicy, w pobliżu jeden z większych dębów w części białoruskiej. Kiedy byłem tam ostatni raz droga nie była udostępniona turystycznie. Po przekroczeniu rzeczki Przewłoka dociera ona do jednostki wojskowej w pobliżu wyciętego i ogrodzonego pasa granicznego. Po niecałych trzech kilometrach dalszej wędrówki szlakiem turystycznym dojeżdżamy do uroczego oczka wodnego w miejscu skąd brano ziemię na sypanie grobli a następnie, mijając piękny choć niezbyt stary ols, wjeżdżamy na szeroką groblę dzielącą dwa sztuczne zbiorniki. To sztucznie zbudowane w latach 60. XX wieku, na rozlewiskach rzeczki Sołomienki, jezioro Liadskoje. 

Słyszałem opowieści, że wybudowanie tego jeziora zlecił gensek Nikita Chruszczow, który często przyjeżdżał do puszczy na polowania i ...brakowało mu jeziora do łowienia ryb i strzelania do ptaków wodnych. Dzisiaj to płytkie (przeciętnie 1,5-2 m głębokości) jezioro służy ptakom i miłośnikom wędkowania. Wędrując dalej na południe dojeżdżamy do skrzyżowania, skąd kierując się na wschód po dwóch kilometrach dotrzemy do najpopularniejszego miejsca w białoruskim parku narodowym: siedziby Dziadka Mroza (główny „Szlak Białowieski”, który po niewielkiej pętli łączy się z omawianą drogą). Nie skręcając do siedziby Dziadka Mroza a jadąc dalej na południe dojeżdżamy do leśnictwa i niewielkiej osady leśnej Karaljewo dostosowanej częściowo dla celów rekreacyjnych.

Pięćset metrów dalej kolejne skrzyżowanie – asfaltowa droga prowadzi na wschód aż do rezydencji Wiskuli a na zachód 4 kilometry częściowo wysoką, poszerzoną i utwardzoną w ostatnim czasie groblą aż do punktu straży granicznej z przeoranym pasem ziemi i wysokim ogrodzeniem. Jest tu tablica informująca, że jesteśmy w punkcie widokowym, z którego możemy podziwiać, przecinkę dzielącą Puszczę na dwa kraje oraz stanicę wojskową im. G.I.Kofanowa, żołnierza wojsk pogranicza, odznaczonego orderem czerwonej gwiazdy, który poległ bohatersko w 1939 roku. Skręcając w lewo na południe droga prowadzi nas po dawnym trakcie z Brześcia do Białowieży (który w polskiej części nazywany jest Drogą Kamieniecką) aż do siedziby parku narodowego w Kamianjukach. Mijamy obszar ochrony ścisłej i tablicę informującą, że pod gładką powierzchnią asfaltu zachowany jest bruk, o który krzesały iskry podkowy koni ciągnących pocztowe dyliżanse lub karety z dostojnikami. Dzisiaj przypomina jednak bardziej współczesną szosę niż historyczny trakt. Droga Kamieniecka faktycznie była jedną z najważniejszych dróg przecinających Puszczę na początku XIX wieku. Jak wyglądała niegdyś można zobaczyć po polskiej stronie w Grudkach, gdzie droga prowadząca do przejścia granicznego łączy się z Drogą Królewską (Carską) i do dzisiaj zachowany jest na niej bruk. Zamiast podążać szeroką drogą asfaltową możemy skręcić w ścieżkę ekologiczną „Dokudowo”,

 która prowadzi niecałe 3 km przez osuszony i zmeliorowany teren, będący ostatnio polaną karmiskową dla zwierząt kopytnych. Ze ścieżki można dojść do niewysokich stanowisk obserwacyjnych usytuowanych na skraju polany. Ścieżka kończy się przy szosie, w pobliżu wolier ze zwierzętami. Mijamy popularny Dąb Pustelnik z informacją, że liczy 300 lat i ma 1,5 m średnicę pnia. Turyści lubią się fotografować w jego sporej dziupli. Dąb był rozszczepiony na trzy pnie. Gdy jeden się wyłamał powstała sporych rozmiarów dziupla.

 Kolejną ciekawostką jest narośl na brzozie w kształcie przypominającym głowę żubra, dąb czerwony – pokazywany jako obcy ale piękny jesienią gatunek – i wkrótce naszym oczom ukazuje się słynna rzeźba „cekaemisty” – pomnik poświęcony żołnierzom Armii Czerwonej walczącym z faszystami w 1941 roku. Za nim widzimy budynek muzeum przyrodniczego parku narodowego. Muzeum czynne jest  w godzinach 9:00 – 19:00 (warto pamiętać o różnicy czasu między Polską a Białorusią). Wyjście poza bramę kompleksu wymaga później nabycia biletu. Trzeba też pamiętać, że obiekty są wieczorem zamykane i można nie móc wrócić na trasę rowerową przez puszczę.

Najpopularniejszą chyba ścieżką zaczynającą się przy muzeum przyrody parku narodowego jest ścieżka/trasa rowerowa nazwana „Carska polana”, długości 10 km. Po minięciu opisanych wcześniej ciekawostek (brzoza z głową żubra, Dąb Pustelnik) dochodzimy do rozwidlenia asfaltowych dróg pętli turystycznej. Turystów kieruje się w lewo.  Mijamy „Tatarskie bagno” (dzisiaj porosłe olchą, na którym w XIII wieku mieli się schronić Tatarzy przed Słowianami) a nieco dalej w uroczysku Turluj, wśród niewielkich sosen na ubogim siedlisku kolejne zadaszenie z miejscem odpoczynku. Pierwotny bór tutaj spłonął po pierwszej wojnie światowej. Polscy leśnicy obsadzili ten obszar w latach 30. XX wieku sosną lecz ubogie siedlisko spowodowało, że dzisiaj te 80-letnie sosny wyglądają na 30-letni lasek potraktowany jako miejsce odpoczynku i grzybobrania. 

W uroczysku Turluj

Po kolejnych trzech kilometrach trasy ustawiona jest tablica informująca o atakach kornika drukarza. Informuje się tutaj turystów, że nasilenie ataków tego żuka jest skutkiem bezmyślnej melioracji dokonanej w latach 60. ubiegłego wieku, obniżenia w jej efekcie poziomu wód gruntowych i osłabienia świerków. Wkrótce droga doprowadza nas do linii biegnącej z północy na południe, od przejścia granicznego w Grudkach, koło jeziora Liadskoje. Trasa rowerowa skręca na południe mijając tzw. „Carską Polanę” – miejsce organizowania obecnie dużych imprez z okazji dni lasu, dni robotnika leśnego itp. By po dojściu do trybu prowadzącego na wschód skręcić przy kolejnym miejscu turystycznym ze studnią obudowaną drewnianymi krasnalami, z powrotem na zachód do siedziby parku narodowego. Po drodze fragmenty starego drzewostanu sosnowego i okaz potężnego świerka. Jeśli byśmy udali się drogą na wschód, wzdłuż rezerwatu przyrody (w pobliżu kilka pomnikowych sosen, wśród nich ogromne drzewo rosnące przy samej drodze asfaltowej, o czterometrowym obwodzie, sosna mająca charakterystyczne napływy w dolnej części pnia) po pięciu kilometrach dotrzemy do skrzyżowania z kolejną wyasfaltowaną, szeroką linią, którą kierując się na północ, po 7 kilometrach dotrzemy do Drogi Carskiej.

Jeden z kilku zabytkowych mostków na drodze carskiej

 Wcześniej można zjechać na wschód do hotelu przy rezydencji Wiskuli. Opisane tutaj miejsca to zaledwie niewielki procent obszaru białoruskiej części Puszczy Białowieskiej i dotyczą przede wszystkim tras proponowanych przez tamtejszy park do zwiedzania. Wszystkie one są łatwo dostępne rowerem, bo poza ścieżką Dokudowo są to wszystko drogi wyasfaltowane.