Prawdy i mity o ochronie Puszczy Białowieskiej

Przedstawiamy artykuł Karola Zuba z Instytutu Biologii Ssaków w Białowieży, będący komentarzem do opinii pojawiających się w regionie na temat Puszczy:

W ostatnich miesiącach spór o ochronę Puszczy Białowieskiej rozgorzał na nowo. W tej zażartej dyskusji przytaczane są nowe fakty, które niestety często nie mają nic wspólnego z rzeczywistością. Tych argumentów używają najczęściej osoby, które o lesie wiedzą niewiele lub ich opinie nie są poparte żadnymi faktami. Dlatego warto wyjaśnić kilka nieporozumień, wynikających z niekompetencji dyskutujących lub wręcz z ich złej woli.

Czy Puszcza jest za stara?

Występowanie ogromnej liczby starych drzew jest czymś, co wyróżnia Puszczę Białowieską na tle innych lasów Polski i Europy. Warto wspomnieć także, że średni wiek drzewostanów w Puszczy ciągle się zwiększa, przede wszystkim dzięki zwiększeniu powierzchni obszarów ochronionych i objęciu ochroną najstarszych drzew. Jednak zamiast być powodem do dumy, starzenie się Puszczy stało się źródłem troski, gdyż zdaniem niektórych osób, nie może ona składać się wyłącznie ze starych drzew.

I rzeczywiście mogłoby to budzić obawy, gdyby nie było ogromnym uproszczeniem i błędną interpretacją faktów. Każdy, kto kiedykolwiek był w Białowieskim Parku Narodowym na pewno zauważył, że wszędzie pod sędziwymi dębami, lipami i świerkami pojawia się młode pokolenie drzew. Niektórzy są nawet tym rozczarowani, gdyż oczekiwali, że Puszcza będzie przypominała wiekowy gaj, złożony jedynie z kilkusetletnich olbrzymów. Nieco inny obraz wyłania się jednak z inwentaryzacji leśnej, w której podaje się jedynie powierzchnię zajmowaną przez drzewa w określonym wieku. Stąd pozornie mamy w Puszczy mało młodych drzewostanów, gdyż coraz mniej jest upraw i młodników a coraz więcej odnowienia pojawia się pod okapem starego drzewostanu. Dlatego też na papierze mamy coraz mniej młodego pokolenia drzew, które jednak spokojnie sobie rośnie pod opieką rodziców i tylko czeka, aż zwolni się dla niego miejsce. Oczywiście sytuacja wygląda odmiennie dla różnych gatunków drzew, gdyż na przykład sosna potrzebuje dużo światła i w warunkach naturalnych odnawia się jedynie w wyniku pożarów lub innych klęsk żywiołowych, które tworzą duże, otwarte przestrzenie. I w zasadzie jedynie w przypadku tego gatunku leśnicy muszą stwarzać odpowiednie warunki do odnowienia, poprzez wycinanie starego drzewostanu. Nie dajmy się więc zwieść fałszywej interpretacji faktów a bardziej polegajmy na tym, co sami widzimy. A wystarczy przecież pójść do lasu, żeby przekonać się, że wcale nie jest zbyt stary i nic nie zagraża jego przyszłości.

Czy w Puszczy jest za dużo martwego drewna?

Obecność martwego drewna w lesie budzi zawsze wiele kontrowersji i emocji. Dla przeciętnego człowieka jest ono oznaką niegospodarności, gdyż mało kto zdaje sobie sprawę jak ogromną rolę martwe drewno odgrywa w środowisku leśnym. W Puszczy Białowieskiej, gdzie drzewa dożywają wyjątkowo sędziwego wieku, ilość martwego drewna jest większa niż w innych lasach. Dzięki temu żyje tu dużo więcej organizmów, szczególnie ptaków, owadów i grzybów, które są bardzo rzadkie lub wyginęły w innych częściach Polski i Europy. Ponadto dzięki rozkładowi martwych drzew do gleby wraca ogromna ilość substancji odżywczych, dzięki czemu puszczańskie lasy są wyjątkowo żyzne. Oczywiście trudno jest obojętnie patrzeć na setki martwych świerków w rezerwacie wzdłuż drogi Białowieża-Hajnówka, jednak jest to sytuacja wyjątkowa, wynikająca z kilkuletniej suszy, która sprzyjała obumieraniu świerków i rozwojowi kornika drukarza. Za kilka lat martwe pnie znikną pod kobiercem nowego pokolenia drzew i krajobraz zupełnie się zmieni. Nie patrzmy więc na martwe drzewa jedynie przez pryzmat naszego doraźnego interesu, jak na coś bezużytecznego, ale jak na źródło trwałości i bogactwa biologicznego Puszczy Białowieskiej.

            Z pewnością dla mieszkańców regionu Puszczy Białowieskiej mających problemy z zakupem opału martwe drewno kojarzy się z marnotrawstwem surowca, dzięki któremu można by rozwiązać ten problem. Rzeczywistość jest jednak inna, gdyż wykorzystanie  martwego drewna nie zwiększy ilości dostępnego drewna opałowego. Kiedy zdarzają się klęski żywiołowe, np. gradacje kornika i wycinane są drzewa martwe i obumierające, to automatycznie zmniejsza się wycinkę innych drzew. Wynika to z tego, że całkowita ilość drewna musi być zgodna z planami pozyskania, co potwierdzi każdy leśnik. W ramach obowiązujących obecnie przepisów i zasad gospodarki nie da się pozyskiwać więcej drewna opałowego i nie zależy to ani od leśników, ani od ekologów. Rozwiązanie tego problemu wymaga decyzji, które musza być podjęte na szczeblu rządowym i tego powinny domagać się lokalne samorządy.

Czy brak ingerencji człowieka powoduje spadek bioróżnorodność Puszczy?

W ostatnim czasie pojawiają się głosy, że w Puszczy Białowieskiej zmniejsza się udziału niektórych gatunków drzew, jak też spada liczebności wielu gatunków roślin i zwierząt. Jak już wcześniej wspomniano niektóre drzewa, na przykład sosna, nie odnawiają się z powodu braku pożarów, natomiast inne zmniejszają swoją liczebność na skutek działania bliżej nam nieznanych chorób, na przykład jesion. Wbrew obiegowym poglądom udział świerka w drzewostanach puszczańskich pozostaje na tym samym poziomie, chociaż widzimy wiele martwych, starych drzew. Większość z procesów zachodzących w Puszczy ma swoje naturalne przyczyny, wynikające przede wszystkim ze zmian klimatycznych, natomiast człowiek ma na nie bardzo mały wpływ. Jeszcze sto lat temu prof. Paczoski obawiał się, że Puszcza zmieni się w tajgę, gdyż widoczne było rozprzestrzenienie się świerka, natomiast nie było prawie wcale młodych lip i grabów. Teraz sytuacja jest odwrotna, gdyż wraz z ocieplaniem się klimatu gatunki iglaste ustępują, natomiast lepiej sobie radzą gatunki liściaste. Poza tym w Puszczy Białowieskiej mamy do czynienia ze zjawiskiem, które można nazwać naturalnym płodozmianem. Już przed wiekami rolnicy odkryli, że bez nawożenia i zmiany rodzaju uprawy, nie da się hodować w tym samym miejscu jednego gatunku rośliny. Podobnie jest z drzewami, gdyż na przykład okazuje się, że młode dęby pojawiają się najchętniej w sąsiedztwie świerków, podczas gdy ich miejsce zajmują graby lub lipy. W kolejnym pokoleniu role mogą się zamienić, ale w warunkach naturalnych rzadko zdarza się, aby ten sam skład drzewostanu utrzymywał się przez wiele pokoleń. To co od dawna było oczywiste nawet dla niewykształconego chłopa dopiero obecnie wchodzi do praktyki leśnej. Między bajki należy więc włożyć twierdzenie, że niedługo w Puszczy Białowieskiej będą rosły wyłącznie graby. Życie jednego pokolenia ludzi jest zbyt krótkie aby dostrzec zmiany zachodzące w przyrodzie i ich skutki, więc powinniśmy raczej polegać na mądrości natury.

Innym problemem jest zanikanie w Puszczy środowisk sprzyjających gatunkom lubiącym ciepło i światło. Z dawnych opisów tego terenu wiemy, że las ten był zawsze gęsty, zwarty i ciemny. Dopiero w XIX wieku gospodarka człowieka, polegająca w dużej mierze na wypasie i wyrębie spowodowała, że drzewostany puszczańskie przerzedziły się. Dzięki temu  pojawiły się w nich gatunki pochodzące z południowej i południowo-wschodniej Europy, które czują się najlepiej w lasach z dużą ilością otwartej  przestrzeni. Jednak to nie one są pierwotnymi mieszkańcami tych terenów i w żadnym przypadku gospodarka leśna w Puszczy nie  może być podporządkowana ich ochronie. Puszcza jest wyjątkowa dzięki roślinom i zwierzętom, które lubią właśnie stare i cieniste lasy, i to ich ochronie trzeba poświęcić jak najwięcej uwagi.

Skoro jest tak źle, to dlaczego jest tak dobrze?

 Jeżeli brak ingerencji człowieka ma taki zły wpływ na Puszczę, to dlaczego jest tak dobrze na obszarach chronionych? Dlaczego najpiękniejsze, najstarsze i największe drzewa spotykamy obecnie prawie wyłącznie na obszarze Białowieskiego Parku Narodowego, podczas kiedy jeszcze kilkadziesiąt lat temu było ich znacznie więcej poza nim? Można też przewrotnie zapytać skoro Puszcza potrzebuje do przetrwania aktywnych działań ochronnych, to może należy wejść z piłami i siekierami do obszaru ochrony ścisłej, bo to przecież najcenniejszy fragment ostatniego lasu naturalnego na niżu Europy? Nie powinniśmy więc słuchać głosów fałszywych proroków przepowiadających upadek Puszczy na skutek braku ingerencji człowieka. Tym bardziej, że opinie te nie opierają się na żadnych naukowych przesłankach ani praktycznej wiedzy, a jedynie na niesprawdzonych teoriach. Przyroda zawsze okazuje się mądrzejsza od człowieka i wszelkie nasze działania to zazwyczaj jedynie naprawa wcześniej wyrządzonych szkód.

Coraz częściej leśnicy i ekolodzy stają po tej samej stronie barykady, co pokazała między innymi dyskusja na temat prywatyzacji lasów, które są naszym wspólnym i trwałym dobrem, i którego nie można poświęcić w imię doraźnych potrzeb lub interesów wybranej grupy osób. Nie powinno się także w dyskusji na temat ochrony Puszczy Białowieskiej używać argumentu, że w tej chwili „nie stać nas” na jej ochronę. Nie możemy pozwolić, abyśmy przez krótkowzroczne myślenie i nieprzemyślane działania utracili Puszczę, która bez naszego udziału kształtowała się przez tysiące lat. Tego procesu nie da się powtórzyć i raz wycięty las już nigdy nie będzie tak wyjątkowy i wspaniały. Już dawno Wyspiański zauważył, że jedną z naszych narodowych wad jest brak poszanowania dla wszystkiego, co już posiadamy, dla naszych wspólnych osiągnięć. Również w przypadku Puszczy Białowieskiej może okazać się, że mieliśmy „złoty róg” a ostał nam się „jeno sznur”. 

Tekst i zdjęcia Karol Zub