Człowiek i Puszcza w czasach nowożytnych

Zdjęcie obszaru ochrony ścisłej (Mateusz Szymura)

W regionie puszczańskim lubi się powtarzać różne slogany o ochronie Puszczy, przypisywać zasługi, odwoływać się do historii. Zwykle autorzy tych słów mijają się z prawdą historyczną, która była złożona i nie wszystkim jest znana. Przypomnę więc kilka faktów z ostatnich setek lat. Zygmunt Gloger wspomina o pewnym wielkim dębie z Puszczy Białowieskiej, który wycięto około roku 1885 koło wsi osadników mazurskich, zwanej Budami. Pokazywałem go już wcześniej na blogu, ale warto przypomnieć to zdjęcie

reprodukcja z książki Glogera o wycieczce do Puszczy

Wieś ta istnieje do dzisiaj, choć jej obecni mieszkańcy, z których wielu przyjechało tu niedawno z miast szukać w puszczy ciszy i spokoju, dawno już mogli zapomnieć o „budnikach”, 

czyli ludziach wypalających potaż w Puszczy. Pień tego dębu miał 2 metry średnicy i przedstawiał drzewo na wskroś zdrowe, co umożebniło obliczenie słojów których okazało się około 500. Wiktor Hartman pisze, że w odległych czasach puszcze litewskie ciągnęły się nieprzerwanym pasmem od Niemna do Dniepru, drewno nie miało prawie wartości, natomiast ceniono wysoko potaż wypalany z drewna, miód ze specjalnie zakładanych barci puszczańskich i zwierzynę. Prawdopodobnie potaż grał przez setki lat główną rolę wśród pozyskiwanych dóbr leśnych, 

eksploatacja Puszczy Białowieskiej jaką zobaczyli Niemcy w 1915 roku

a Puszcza Białowieska tylko dlatego stosunkowo mniej ucierpiała od budników niż inne lasy litewskie, że wcześniej niezamieszkała, była chroniona jako teren łowów królewskich. 

łowy królewskie na rycinie z "Białowieskiej Puszczy" G. Karcova z 1903 roku

Dopiero Jan III Sobieski zezwolił w 1675 roku na wypalanie potażu i pozyskiwanie smoły drzewnej. W tym czasie miało też miejsce gospodarcze pozyskiwanie drewna. Zgoda królewska skończyła się jednak już w 1682 roku, dotyczyła więc okresu zaledwie 7 lat. W czasach późniejszego zarządu Antoniego Tyzenhauza (koniec XVIII w.), rozwinęło się natomiast osadnictwo – i to na sporą skalę. Do puszczy sprowadzono budników z Mazowsza oraz Żmudzi (czy nawet Moraw, jak pisze Hartman), którzy niewątpliwie ją wyniszczali. Osiedli oni w założonych osadach Teremiski, Paharelcy/Pierszy Budy (dziś Pogorzelce), Budach i Masiewie, wsiach istniejących do dzisiaj. Dodać można ciekawostkę, że z budnikami w sercu puszczy administracja miała spory kłopot i pod koniec XVIII w. dozorca puszczy raportuje, że do samego hultajstwa i włóczęgi przyzwyczajeni nie mają żadnej uprzęży i gospodarstwa i proponuje przenieść ich do folwarku Masiewo, a Teremiski i Pohorelec zapuścić pod las (O. Hedemann). 

Takich mieszkańców Teremisek spotkali Niemcy w 1915 roku (repro z "Bialowies in Deutscher Derwaltung")

Wtedy też powstała, nieistniejąca dziś, osada Podcerkwa a nieco wcześniej Podolany i Stoczek (dzisiaj dzielnice Białowieży). Wybitny badacz przyrody puszczańskiej prof. Janusz B. Faliński podaje, że w ostatnich trzech stuleciach powierzchnia lasów w Puszczy Białowieskiej zmniejszyła się o 45% czyli ok. 753 km²!

W tekście z 1796 roku czytamy, że w puszczy działały 82 piece ziemne, w których pędzono dziegieć, smołę i wypalano węgiel drzewny.

W drugiej połowie XVIII wieku w puszczy miało miejsce pozyskiwanie drewna. Nie było ono jednak znaczne. Szacuje się, że w roku, gdy spławiono 60 tratew (1779/1780) nie zbliżono się do wielkości 40 tys. m³ z całej puszczy, wliczając w to drzewa wycięte na potrzeby lokalne, a zwykle było to ok. 10 tys. m³. Dla porównania, żeby uzmysłowić o jakich wielkościach mówimy, w latach 2000 – 2008, gdy obowiązywały różne ograniczenia, mimo to tylko w polskiej, a więc mniejszej, części puszczy wycinano rocznie około 125 tys. m³.

Całe połacie Puszczy wycięto za okupacji rosyjskiej gdy Katarzyna II rozdała jej wschodnią część swoim faworytom.

Rosjanie porozdawali wsie osockie, a z osoczników (osocznik był to wolny myśliwiec pański osaczający grubego zwierza i zarazem strażnik) zrobili chłopów i wycinali całe powierzchnie straży (puszcza podzielona była na obszary – tzw. straże). W 1797 roku car Paweł I rozkazał wybić wszystkie łosie, bo potrzebował ich skóry na spodnie dla żołnierzy! Po upadku powstania listopadowego, w którym licznie wzięli udział strażnicy puszczy, nie miał już kto stać na jej straży.

Tak rosyjski artysta przedstawił zabijanie żubrzycy zapędzonej na lód  przez wieśniaków (z: Karcow)

W latach 1843 – 1846 podzielono puszczę na 666 dwuwiorstowe kwartały, wyznaczając wiek rębny dla sosny 180 lat, a dla pozostałych gatunków 90. Niektórzy autorzy piszą, że był to początek leśnictwa w Puszczy. Te linie, choć częściowo zarośnięte, do dzisiaj w nienaturalny sposób fragmentują krajobraz a niektóre zostały  w najnowszych czasach poszerzone do kilku metrów i stanowią drogi leśne przeznaczone dla ruchu pojazdów. W drugiej połowie XIX w zagęszczono oddziały co wiorstę (wiorsta – 1,0668 km).

W starych tekstach czytamy o pożarach, jakie bartnicy nieraz powodowali. Największy znany pożar miał miejsce w roku 1811 i trwał aż cztery miesiące. Pod koniec XIX w. kiedy Puszcza stała się dobrami carskimi, zakazano m.in. z tego powodu w puszczy bartnictwa i ślady po tej działalności, które dzisiaj znajdujemy pochodzą sprzed przynajmniej 130 lat.

W końcu XIX wieku I. Wróblewski podawał, że ilość domostw w puszczy wzrosła z 1050 na początku wieku do 2839 pod koniec, a ilość mieszkańców z 3921 wzrosła do 14066. Jeszcze niedawno – pisał – wypasano w puszczy 1519 sztuk bydła, a dzisiaj 5177 należących do chłopów i 1646 służby puszczańskiej, razem 8342 sztuki. Koniec XIX wieku to wyraźny wzrost zaludnienia i presji na Puszczę. Nie ma w puszczy miejsca, gdzie nie zagląda człowiek – pisze on. Nie tylko jeleniowate, hodowane dla myśliwych, zjadały młode drzewa liściaste, robiły to także zwierzęta domowe i to do czasów współczesnych. Urodzony w 1929 roku w niewielkiej wsi Podolany na Polanie Białowieskiej, Borys Russko wspominał w rozmowie ze mną dla miesięcznika Czasopis, że z dzieciństwa pamięta dwa stada krów ze swojej wsi, każde po około 30 sztuk, które pędzono nawet kilka kilometrów w głąb puszczy, żeby tam się pasły. Podobnie było prawdopodobnie i w innych wsiach puszczańskich.

Józef Paczoski, pierwszy dyrektor leśnictwa Rezerwat, w 1930 roku odnotował gwałtowny wzrost eksploatacji Puszczy: Gdy w 1893 po raz pierwszy byłem w Puszczy Białowieskiej, nie było tam ani kolei, ani kolejek leśnych, ani tego wszystkiego, co dziś ją tak szpeci. [...] Wobec braku dróg komunikacyjnych, które mogłyby zachęcać do eksploatacji lasu na szerszą skalę (najbliższa stacja kolejowa – Bielsk, była oddalona około 50 wiorst od Puszczy), kilka spławnych rzeczek Puszczy, oczywiście, mogły przepuścić, jak dla takiego olbrzymiego masywu, tylko bardzo niewielką ilość drewna. Wyrąbywało się wskutek tego, przerębowo, tylko tyle ile można było spławić rzeczkami. [...] W takich warunkach komunikacyjnych nie tylko całość, ale i dziewiczość tej całości, była w znacznym stopniu zagwarantowana. [...] Rosjanie przeprowadzili kolej do Białowieży (pierwotnie projektowana była tylko do Hajnówki t.j. do zachodniego brzegu Puszczy) i to się stało początkiem zniszczeń, które poszły w konsekwencji za tym faktem. [...] Gdyby nie było kolei do Białowieży, nie byłoby i tego spustoszenia, które wyrządzili Niemcy. [...] Nieznaczna szerokość pasa wyciętego dla linii kolejowej Białowieża–Hajnówka nie podobała się naszym kolejarzom. [...] Przed paru laty wycięto pasy, rozszerzające bezleśny pas po obydwu stronach toru, i dziś niby poręba legła na przestrzeni 20 kilometrów. [...] Ta "poręba" mogłaby zarosnąć, bo szczęśliwie od wielu lat kolej nie jeździ do Białowieży, chociaż są plany ponownego jej uruchomienia dla celów komercyjnych.

Podczas I wojny światowej Niemcy wybudowali wielką sieć kolejek wąskotorowych (rozbudowaną po wojnie do 300 km) i w 2 lata wycięli 4,5 miliona metrów sześciennych drewna.

tak powstawało miasteczko Hajnówka: 1917 rok

a tak wyglądał tartak w Grudkach

Po wojnie niepodległa, ale biedna i w związku z tym niezbyt zainteresowana ochroną przyrody Polska wydzierżawiła puszczę firmie The European Century Timber Corporation, która do 1929 roku wycięła zrębami zupełnymi kolejne wielkie powierzchnie (dzisiaj zarosłe naturalnie odnowionym lasem).

Po drugiej wojnie światowej, decyzją Stalina puszczę przedzielono granicą, wycinając szeroki pas lasu, a od roku 1980 po stronie ZSRR dodatkowo przegradzając wysokim płotem (tzw. „systiema”), którego nie przejdą ani ludzie, ani większe zwierzęta.

W części leżącej dzisiaj po stronie białoruskiej, zmeliorowano ogromne bagno Dziki Nikor, zamieniając je w tereny rolnicze. Melioracje doprowadziły do obniżenia poziomu wód gruntowych. Powstał też rządowy ośrodek Viskuli (gdzie nota bene podpisano koniec Związku Radzieckiego) oraz wybudowano dwa duże sztuczne zbiorniki przeznaczone do polowań na ptactwo.

Pisząc o eksploatacji puszczy nie można pominąć roli polowań. Prawdopodobnie od końca XVI wieku polowano przez wiele dni w tzw. kletnach, czyli dużych zagrodach tworzonych w ostępach, do których setki naganiaczy przy pomocy psów i hałasu zaganiało zwierzynę. Te wielkie leśne zagrody otaczano sieciami i zasiekami. Polowania polegały na tym, że naganiacze przepędzali zwierzynę przed lufami myśliwych, a ci do niej strzelali. Zadaniem okolicznych chłopów było zapędzanie wcześniej zwierzyny do ogrodzonego zwierzyńca. Dla większej atrakcji wypuszczane z klatek niedźwiedzie szczuto psami. Polowania w czasach carskich, a także prezydenckie w okresie międzywojennym niewiele się różniły co do zasady: wyznaczano oddziały, do których zaganiano zwierzynę, a goście strzelali do niej z przygotowanych stanowisk.

Prócz polowań legalnych w puszczy grasowali też kłusownicy. W okresach wojennych miały miejsce nie tylko grabieże, ale i powszechne kłusownictwo z udziałem miejscowej ludności i wojska, co zresztą doprowadziło do wybicia żubrów.

Podczas polowania cara Mikołaja II w roku 1897 zabito blisko 300 sztuk zwierzyny. Od pewnego czasu myśliwi planują postawić replikę historycznego żubra (pomnika ku czci polowania cara Aleksandra II) w osadzie Zwierzyniec, odlaną z łusek przekazanych na ten cel. Będzie to więc pomnik opłacony dosłownie ceną życia setek zwierząt.

Znane zdjęcie wykonane przez amerykańskiego satelitę szpiegowskiego, pokazujące pasmowe wycinanie Puszczy w Polsce powojennej w połowie XX wieku

Niczego jednak nie możemy porównać z wycinaniem Puszczy, które dzisiaj najlepiej można obejrzeć na zdjęciach satelitarnych dzięki google earth. Wszak lata powojenne to kontynuowanie eksploatacji surowcowej Puszczy. Pasmowe odcienie zieleni ukazują jak systematycznie wycinano las. Kiedy na początku lat 90. Pracownia na rzecz Wszystkich Istot zaczynała kampanię dla ochrony Puszczy na składnicach leżały tu stosy kilkusetletnich dębów

Białowieski wówczas naukowiec Henryk Okarma przy świeżo wyciętym kilkusetletnim dębie (1994 r.)

a park narodowy obejmował zaledwie 7% polskiej części Puszczy. Dzięki niedawnej

decyzji ministra, zmniejszającej pozyskanie drewna, dzisiaj Puszcza jest najlepiej chroniona od czasów pierwszej wojny światowej, bo pozyskanie ograniczono do ok. 49 tys m3 rocznie.

To zdjęcie wykonałem przed dwoma miesiącami, kiedy Lech Wilczek, życiowy partner Simony Kossak, postanowił pokazać ocalały, niewielki fragment boru (po lewej stronie). Po prawej młody las wyrosły po wycięciu takiego samego boru kilkadziesiąt lat temu. 

Wiele osób w regionie chciałoby wrócić do dawnej gospodarki. Niektóre środowiska samorządowo-leśne dążą do przywrócenia najgorszego okresu dla Puszczy i wycinania nawet 200 tys m3 (np. wypowiedzi przedstawicieli wspieranej dotacjami Lasów Państwowych „Santy” z Hajnówki).

Za kilka dni polski rząd zamierza uhonorować wybitnego niemieckiego uczonego Hugo Conwentza, który w trudnych czasach wojennych uratował dziewiczy fragment Puszczy dla Europy i dla Polski, a o którym w Białowieży mało kto słyszał. 

JK

W obszarze ochrony ścisłej - dziedzictwie ludzkości.