Co ma Las Bawarski do Puszczy Białowieskiej?

Ta jodła ma ponad 50 m wysokości i podobnie jak bawarskie świerki przewyższa drzewa białowieskie
(wszystkie zdjęcia Adam Bohdan)

Rozmawiając kilka lat temu z białowieskimi leśnikami usłyszałem, że w Lesie Bawarskim na skutek braku mądrej gospodarki doszło do katastrofy i oni wtedy uratowali się tworząc z tego lasu park narodowy. Tymczasem, jak czytamy w nadesłanej relacji: 

Przewodnicy w Lesie Bawarskim z dumą opowiadają, że ich las staje się powoli pierwotny. Lasy Bohemii, w skład których wchodzą graniczące ze sobą: Bawarski Park Narodowy (utworzony w 1970 r) i Park Narodowy w Szumawie  (utworzony w 1991 r)  stanowią według niektórych źródeł największy obszar leśny w Europie. Łącznie zajmują ponad 2 000 000 ha, w tym  92 000 ha formalnie chronionego obszaru. (na stronie niemieckiego parku narodowego czytamy, że jest to jedyny w Europie las gdzie przyroda rządzi się swoimi prawami (na stronie BPN tego typu określeń nie znajdziemy – red. blogu). Od wielu lat krążą na temat obu tych kompleksów kontrowersyjne opinie. Dla leśników jest to przykład martwego lasu zdegradowanego przez działalność kornika drukarza, którym można straszyć mieszkańców terenów chronionych  i wykorzystywać jako argument w dyskusji ze zwolennikami ochrony biernej. Dla przyrodników z kolei Szumawa i Las Bawarski są modelowym przykładem  ekosystemu, który podlega samoczynnej regeneracji po naturalnych i częściowo antropogenicznych zaburzeniach, zwłaszcza wielkoobszarowych gradacjach kornika drukarza. Dlatego też stowarzyszenie Pracownia na rzecz Wszystkich Istot Oddział Podlaski wraz z zaprzyjaźnionymi osobami postanowiło sprawdzić, jak w rzeczywistości wyglądają Lasy Bohemii. W tym celu odbyły się dwa międzynarodowe spotkania w Czechach (latem) i w Niemczech (zimą), w których wzięło udział łącznie 19 osób, w tym pracownicy UJ, Uniwersytetu Wrocławskiego i Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach. Spędziliśmy w terenie 10 dni, oglądając lasy o różnej randze ochronnej. Wysłuchaliśmy wykładów przewodników i osób prowadzących badania, w tym wykładu byłej wicedyrektorki parku narodowego w Szumawie – dr Zdenki Křenovej. Poniżej przedstawiamy relacje oraz wnioski jakie nasunęły nam się po spotkaniach:

Tak reklamuje się niemiecki park narodowy, odbierając nam priorytet w pierwotności lasu europejskiego

...a tak reklamuje się Białowieski Park Narodowy...

W górach Bohemii wyróżnia się kilka stref wysokościowych. W górnych piętrach dominuje świerk, wraz ze spadkiem wysokości swój udział zwiększają: jodła, buk, jarząb, klon jawor. Obserwując z oddali wyższe piętra gór poddane intensywnemu oddziaływaniu wiatru i gradacjom kornika faktycznie można odnieść wrażenie, że obserwujemy martwy, suchy las. Dlatego z takiej też perspektywy (często z helikopterów) jest on prezentowany politykom i decydentom przez zwolenników ochrony aktywnej.

Istnieje szereg uzasadnionych przyczyn dla masowego zamierania świerka na Bawarii i Szumawie. Przede wszystkim, ze względu na prowadzoną gospodarkę leśną w XIX wieku udział świerka lasach Bohemii wzrósł do 70% kosztem buka oraz jodły.

Dodatkowo na przestrzeni ostatnich lat nienaturalnie zagęszczona populacja świerka uległa znacznemu osłabieniu głównie na wskutek zjawisk związanych z anomaliami klimatycznymi i zaburzeniami antropogenicznymi:  - wyjątkowo suche lata w okresie 1992 - 2003 osłabiły żywotność świerka. Również w tym okresie miały miejsce szczególnie gwałtowne i silne burze śnieżne w wyniku których pojawiła się duża ilość martwych i osłabionych świerków, stanowiących optymalne siedlisko dla kornika; - częstotliwość kwitnienia i obradzania świerka wzrosła znacząco (najprawdopodobniej w wyniku kwaśnych deszczy) w porównaniu do okresu sprzed 1988 r, co osłabiło odporność tego gatunku na patogeny; - wyższe niż we wcześniejszych latach temperatury w lecie wydłużyły okres rozrodczy kornika i sprzyjały sukcesowi reprodukcyjnemu, podczas gdy  śmiertelność związana z czynnikami ograniczającymi populacje (chłodne i mokre lata) spadła. Pomimo nasilenia wymienionych, niekorzystnych i wynikających z działalności człowieka zjawisk (poprawie uległ jedynie stan czystości powietrza) prowadzone badania wykazują, że populacja świerka w Lasach Bohemii jest w stanie sukcesywnie się regenerować. Dopiero po wejściu do pozornie martwego lasu turysta uświadamia sobie, że jest on pełen życia. Oszałamiające wrażenie sprawia zwłaszcza zagęszczenie młodego pokolenia świerków.

Z przeprowadzonych badań wynika, że po utworzeniu Bawarskiego Parku Narodowego udział młodych świerków (>20cm wysokości) wzrósł niemal pięciokrotnie, osiągając zagęszczenie 4500 sztuk na hektar! Ochrona bierna wpłynęła również na wzrost zagęszczenia drzew, których wysokość wynosiła 3- 5m. Badania wykazały również, że bujne odnowienia świerkowe uwarunkowane były obecnością martwych drzew. Podobnie jak w Białowieskim Parku Narodowym martwe drewno, karpy i misy wykrotów stanowią główne miejsce osiedlania się siewek młodych świerków. Ma to szczególne znaczenie w obszarach zdominowanych przez trzcinnik (Calamagrostis canescens), który pokrywa całe połacie runa utrudniając naturalną sukcesję drzewostanu.

W drzewostanach ponadstuletnich Bawarskiego Parku kornik drukarz przebudował strukturę lasu, upodabniając ją do stanu z XIX wieku. Po gradacji znacznie wzrósł udział gatunków uznawanych za pożądane - buka i jodły. Najczęściej spotykane są drzewostany zróżnocowane wiekowo, obfitujące w marwe drewno, którego udział zwiększył się aktualnie do 42% w Bawarskim Parku Narodowym:

Prześwietlenie i przerzedzenie drzewostanu na wskutek wiatrołomów oraz utraty aparatu asymilacyjnego wpłynęło na spadek liczebności ptaków takich jak: krzyżodziób, mysikrólik, czubatka, sosnówka. Zaniechanie ingerencji i zwiększenie zasobności martwego drewna wpłynęło natomiast na zagęszczenie takich gatunków jak: pokrzywnica, bogatka, kos, ale również: dzięcioł trójpalczasty, głuszec, jarząbek, puszczyk uralski, sóweczka i włochatka.  Generalnie ilość gatunków ptaków w obszarze zboczy i szczytów wzrosła z 48 do 73. Dotychczas w lesie zwartym notowano 26 drobnych ssaków / ha, natomiast w lasach po gradacji kornika drukarza ich zagęszczenie sięgnęło 70 szt / ha co z pewnością ma znaczenie dla zachowania  we właściwym stanie populacji w/w ptaków drapieżnych oraz głównego dużego drapieżnika tego obszaru - rysia.

Gigantyczne, martwe świerki spowite są gęstą pajęczyną długich porostów z rodzaju Bryoria (włostki):

Bawarskie olbrzymy wygrywają w rozmiarach z konkurentami z Puszczy. Mierzone dalmierzem laserowym świerki przekraczały wysokość 50m. 

Okazuje się, że Lasy Bohemii i Puszczę Białowieską łączy wiele podobieństw: 

- oba kompleksy są pozostałościami lasów naturalnych w Europie; 

- w obu kompleksach zastosowano ochronę bierną rozumianą jako pełne zaniechanie interwencji człowieka w procesy przyrodnicze. W obu przypadkach zaowocowało to lepszym zrozumieniem długofalowych procesów ekologicznych zachodzących w lasach naturalnych. Zarówno w Lasach Bohemii, jak i w Puszczy Białowieskiej działają ośrodki naukowe mogące pochwalić się wieloma publikacjami w renomowanych czasopismach naukowych; 

- w obu lasach rygor ochronny i związane z nim zmiany w gospodace leśnej powodowały liczne konflikty z miejscową ludnością. Niemniej jednak ocena działalności Bawarskiego Parku Narodowego i Parku Narodowego w Szumawie wśród społeczności lokalnej znacznie się poprawiła m.in. poprzez działalność edukacyjną; 

- w przypadku obu kompleksów część społeczności lokalnej traktuje martwe drewno jako coś niepożądanego i nienaturalnego. Na szczęście świadomość Bawarczyków wyraźnie ewoluuje, park narodowy jest regularnie powiększany, zaczynają oni rozumieć potencjał tkwiący w dzikiej przyrodzie; 

- oba obszary są unikalnymi kompleksami do prowadzenia edukacji przyrodniczej oraz badań z zakresu ekologii lasu. 

Z badań czeskich i niemieckich naukowców wynikają następujące wnioski (w dużej mierze zbieżne z wnioskami badań profesorów: Wesołowskiego, Gutowskiego, Falińskiego i Walankiewicza): 

- kornik nie może być gatunkiem zwalczanym i kontrolowanym; 
- kornik jest gatunkiem kluczowym („key species”) w naturalnych cyklach drzewostanów iglastych, pełni podobną funkcję jak ogień na północy; 

- Lasy Bohemii są zasiedlone przez kornika znacznie dłużej niż przez człowieka; 

- kornik warunkuje utrzymanie bioróżnorodności lasów Szumawy i Bawarii, zwłaszcza gatunków priorytetowych; 

- gradacje kornika przyczyniły się do wzrostu udziału w drzewostanie innych niż świerk gatunków – buk, jodła. Niestety, nie cały obszar Parku w Szumawie objęty jest ochroną bierną, ale o tym napiszemy za jakiś czas.

Adam Bohdan, Grzegorz Świerżewski

Projekt został zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlają jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialności za umieszczoną w nich zawartość merytoryczną. Opisywane spotkania w Niemczech i Czechach stanowią element międzynarodowego projektu  – „Biodiversity Crisis and Forest – opportunities for Environmental Education” http://pracownia.org.pl/oddzial-podlaski-grundtvig